صندلی سرمایه اجتماعی در روزهای کرونایی ، کرونا و بازگشت به خود - مجله خزرکوه

خبرنگاران - سیمین کشاورز*: در جوامع سنتی به دلیل محدود بودن گستره جغرافیایی و شناخت افراد جامعه از یکدیگر در صورت بروز بحران افراد جامعه به صورت خودجوش و داوطلبانه برای حل بحران و بازگرداندن زندگی به شرایط عادی با یکدیگر همکاری می کردند. کم کم با گسترش شهرنشینی و صنعتی شدن و تشکیل دولت ها و حکومت ها این مفهوم دچار تغییراتی شد. از جمله آنکه بخش مهمی از مدیریت بحران در مواقع ضروری بر عهده دولت ها نهاده شد و با ورود جوامع به دوران مدرن رفته رفته همبستگی اجتماعی که حاصل پیوند نزدیک افراد جامعه و همچنین بعد معنوی و انسانی روابط حاکم بر آنها بود کمرنگ شد.

سرمایه اجتماعی در واقع بیش از هرچیز، بعد معنوی یک اجتماع است که به وسیله مشارکت افراد یک جامعه به همکاری و همدلی در تعاملات اجتماعی قادر است به حل معضلات موجود در آن اجتماع ، کمک کند و با کمک به کاهش هزینه ها فرایند رشد و توسعه در ابعاد مختلف جامعه را امکان پذیر سازد.

اما آنچه میزان سرمایه اجتماعی را در یک جامعه ارتقا می دهد، اعتماد، مشارکت، همکاری و رعایت حقوق یکدیگر در میان افراد جامعه و همچنین بین مردم و دولت هاست. اگر چه این مفهوم همیشه می تواند در راستای پیشبرد بسکمک از اهداف و حرکت به سوی جامعه آرمانی مهم باشد اما در مواقع بحران یکی از حیاتی ترین مفاهیمی که می تواند ضامن بازگشت به شرایط عادی و خروج از بحران باشد، مفهوم سرمایه اجتماعی است.

در ایران نیز مانند بیشتر جوامع رو به پیشرفت سرمایه اجتماعی در گذر زمان دستخوش تغییرات بسیار شده است. مردم ایران به واسطه پیشینه تاریخی و معنوی خود از دیرباز با مفاهیمی چون روحیه پهلوانی، دستگیری از نیازمندان، ایثار و از خودگذشتگی و... در بطن جامعه آشنا بوده اند. این پیشینه در متون ادبی فاخر نویسندگان و شاعران ایرانی، کتاب های دینی و مذهبی و همچنین در وجود افرادی با این صفات در دنیای واقعی دیده می گردد.

همین روحیه مشارکت و همبستگی در اتفاقاتی نظیر سیل فروردین سال گذشته یا در زلزله کرمانشاه و فراخوان های مشابه برای کمک رساندن به هموطنان، نشانگر همین مفهوم است. با همه اینها این مفهوم با توجه به شاخص هایی نظیر اعتماد عمومی، مشارکت اجتماعی و... در سال های اخیر خصوصا در بحران مقابله با بیماری همه گیر کرونا با افت جدی روبرو بوده است.

چرا مردمی که برای کمک به همنوعان خود در سیل فروردین 98 به فراخوان نهادهای کمک رسان، سلبریتی ها و حتی در مواقعی دولت پاسخ دادند و حجم بی نظیری از کمک های داوطلبانه از حضور در مناطق و کمک رسانی تا پرداخت های نقدی و غیرنقدی را برای هموطنان سیل زده ارسال کردند، سال جاری در مواجهه با بحران کرونا نسبت به همه چیز از اخبار گرفته تا تامین مایحتاج خود اینگونه بی اعتماد و شتاب زده عمل کردند؟

البته سال گذشته در تاریخ ایران یکی از عجیب ترین و در عین حال سرنوشت سازترین سال ها در تغییر معادلات و ارتباطات اجتماعی بود. سالی مملو از اتفاقاتی که به واقع هر کدام به بحرانی بدل شد و مفهوم سرمایه اجتماعی، همدلی و همبستگی را تا حدود زیادی دچار تغییرات جدی کرد اما در مجموع این سیر نزولی محصول یک سال و یک اتفاق نیست بلکه حاصل یک فرایند طولانی با مولفه های بی شمار است.

اما فارغ از ابعاد مختلف این تغییرات، اگر بخواهیم به آنالیز و آسیب شناسی این سیر نزولی بی سابقه در مشارکت اجتماعی اخیر بپردازیم باید گفت جدی ترین حلقه مفقوده این چرخه، بی اعتمادی عمومی شکل گرفته در جامعه است. بی اعتمادی مردم به نهادهای اطلاع رسانی، مسئولین و حتی افراد مورد اعتمادی چون بعضی از سلبریتی ها که پس از سیل سال گذشته به دلیل سوءاستفاده از اعتماد عمومی به دادگاه فراخوانده شدند.

در این چرخه معیوب ارتباطی، رسانه های اجتماعی و فضای مجازی به واسطه انتشار آزاد اطلاعات و دسترسی به محتوای دلخواه مخاطبانش نقش جدی اطلاع رسانی را بر عهده می گیرد و در واقع اعتماد عمومی با اطلاع رسانی و در بسکمک از مواقع انتشار اخبار جعلی جریحه دارتر و بی اعتمادتر از قبل می گردد. انتشار ویدئوهای جعلی از کادر درمان، آمار بی اساس از مبتلایان و جان باختگان و توصیه های عجیب برای دوری از این بیماری از زبان افراد متخصص نتیجه ای جز افزایش مبتلایان نداشته است. طبیعی است که سیاستگذاران رسانه های بیگانه نیز از این آب گل آلود ماهی خود را می گیرند و با دقت و رصد دقیق، حفره های اطلاع رسانی را آنگونه که برنامه ریزی نموده اند در ذهن مخاطبان خود پر می نمایند و این شکاف عمیق و عمیق تر می گردد.

نتیجه این افول در همبستگی و سرمایه اجتماعی آنجا حیاتی تر می گردد که در حال حاضر در بحران مبارزه با ویروس کرونا ارتباط مستقیم با سلامت اجتماعی دارد. چرا که افراد در مواجهه با این بحران دو گونه عمل می نمایند. یا به شدت هراسان هستند و چون نسبت به آینده ای که مسئولان وعده می دهند مطمئن نیستند، در مواجهه با اخبار جعلی شبکه های اجتماعی به رفتارهای پرخطر چون هجوم به فروشگاه ها برای تامین نیازهای خود و ازدحام و شیوع بیشتر ویروس می شوند. از طرف دیگر باز به دلیل همان بی اعتمادی موضوع را جدی نمی گیرند و بی توجه به هشدارها به زندگی خود همچون گذشته ادامه می دهند که نتیجه همان طور که قابل انتظار است افزایش شمار مبتلایان به ویروس، کاهش چشمگیر سلامت اجتماعی، خستگی کادر درمان و ناتوانی در مدیریت بحران است.

اگر چه ترمیم و بازگرداندن اعتماد عمومی فرآیندی زمان بر و نیازمند برنامه ریزی های جدی و تغییرات دیدگاه به این مساله است اما آنچه اکنون بیش از هر زمان دیگر جامعه به آن نیازمند دارد، استفاده از ثروت اجتماعی موجود در افراد جامعه است. این ثروت همان مفهوم سرمایه اجتماعی است که مردم ما با آن غریبه نیستند. در حال حاضر به نظر می رسد یکی از موثرترین راه ها برای غلبه بر این بحران، استفاده افراد در بطن جامعه از سرمایه اجتماعی نهفته در باور هر یک از افراد است. بازگشت به خود و در واقع بخش کمتر آسیب دیده یعنی اعتماد افراد به یکدیگر است. درست مثل یک خانواده! همدلی، مفهوم گمشده بحران اخیر در بازگشت به نهاد هر یک از افراد جامعه قابل دسترسی است.

کمک به در خانه ماندن با تامین نیازهای افراد آشنا در اطراف خود، استفاده از قدرت فضای مجازی برای نشان دادن ابعاد جدی این بحران و کمک به کادر درمان به وسیله جدی دریافت هشدارها بخشی از کارکرد این مفهوم ارزشمند برای گذر از بحران کروناست.

* کارشناس ارتباطات