انواع کلاه محلی اقوام ایرانی - مجله خزرکوه

چند سالی است که پوشاک محلی هم جزوی از جذابیت های گردشگری شده است. هر چقدر مردم یک شهر به لباسشان وفادارترند، مسافران احساس اصالت بیشتری در آن منطقه لمس می نمایند و به تبع، بعد از اینکه برگشتند با آب و تاب بیشتری از لباس هایی که دیده اند در کنار مناظر بکر جاذبه ها، صحبت می نمایند. حالا تصورش را بکنید، آدم با حوصله ای هم پیدا شود و از داستان های پشت این لباس های محلی برایشان بگوید! دیگر تا عمر دارند یادشان نمی رود که کدام لبا س ها نشانه تأهل بود و کدام صندلی اجتماعی!

هر کدام از اجزای پوشاک محلی، هویت جداگانه ای برای خودشان دارند که در کنار هم، فرهنگ آن قوم را تعریف می نمایند. بنابراین، اگر اجزای این پوشاک را یادبگیریم، با دیدن هر کدام از آنها، به راحتی تشخیص می دهیم که آن لباس به کدام گروه برمی شود. یادتان میاید از شلوارهای محلی مردانه گفتیم؟ در این متن هم می خواهیم از انواع کلاه ها بین اقوام ایرانی بگوییم که به تنهایی قومشان را معرفی می نمایند.

به صورت کلی، کلاه و سربند نقش مهمی در پوشاک زنان و مردان ایرانی داشته و هیچ قومی را پیدا نمی کنیم که کلاه یا سربند نداشته باشد. حتّی در دوره های مختلف تاریخی، سربندها و کلاه ها را همچنان می بینیم. به علت گستردگی موضوع، در این مطلب فقط به کلاه ها می پردازیم و در مطالب بعد، رد این داستان را پی خواهیم گرفت.

کلاه خسروی و شوکله بختیاری ها

کلاه یکی از 4 عنصر مهم پوشاک بختیاری هاست که بخشی از هویتشان محسوب می شود.تا حدود قرن 19 میلادی، کلاه خان های ایل با مردان دیگر فرق می کرد؛ خان ها کلاه سفید به سر می گذاشتند و باقی مردان کلاه مشکی. امّا به مرور این تفاوت از میان رفت و می بینیم از سده 20 میلادی همه کلاه ها مشکی شدند.

در میان بختیاری ها دو نوع کلاه تداوم پیدا کرد که نام هایشان خسروی و شوکْله (شب کلاه) است. این دو کلاه از نظر شکل و رنگ با هم متفاوتند: کلاه خسروی سیاه رنگ و استوانه ای شکل است و شب کلاه، معمولا قهوه ای روشن یا تیره، به شکل نیم دایره و از جنس نمد است. همانطور که از نامش تعیین است، کلاه خسروی را خان ها و سالخوردگان ایل روی سرشان می گذاشتند، نامی که از خسرویی دوران باستان الهام گرفته. امّا شوکله برای مردان جوانبختیاری و چوپانان و مردان فقیر بود.

کلاه نمدی گیلک ها

لباس های محلی در میان تالش ها و گیلک های استان گیلان کمی متفاوت است. دامداران کوهستان (گالش ها) در نواحی کوهستانی، نوعی کلاه پوستی را استفاده می نمایند امّا بین بیشتر گیلک ها کلاه نمدی مرسوم است. حتما آنها را در لباس هایش محلی شان دیده اید. این کلاه نمدی معمولا از پشمی تهیه می شود که بافت زمختی دارد.

تیلپاق یا تلپک ترکمن

تیلپاق (کلاه پوست) از آن کلاه های با هیبت ترکمنی است که به خاطر اندازه اش شاید بیشتر به چشممان بیاید. احتمالا رنگ های مختلفی از این کلاه پوست را دیده اید. تیلپاق ها را معمولا به رنگ های سیاه یا قهوه ای قره گل می دوزند. تیلپاق های سفیدرنگ به طایفه تکه و گروه های همسایه آن ها برمی شود.

این تیلپاق را روی عرقچینی به نام برک می گذارند.

کلاه دوگوشی قشقایی

کلاه نمدی کوتاه و سیاه رنگ یا مخروطی و بوقی شکل که از پوست بره تهیه می شد، بِرک نامیده میشد که نوع استوانه ای و بلندش، شبیه کلاه های عصر قاجار بود. امّا در جریانی که در دوره رضاشاه برای متحدالشکل کردن لباس ها شکل گرفت و پوشیدن لباس محلی منع شد، مدتی قشقایی ها هم مثل سایر اقوام مجبور به سر گذاشتن کلاه پهلوی شدند امّا با برکناری رضاشاه، ناصرخان قشقایی کلاه نمدی قدیمی شان را با اضافه کردن دو زبانه روی گوش ها به دو طرفش، بازسازی کرد و به کلاه دو گوشی معروف شد. این کلاه معمولا از نمد خرمایی، خاکستری یا بژ تهیه می شود.

درباره طراحی این کلاه داستانی محلی وجود دارد که گفته اند: محمدرضاشاه دختری از خانوداه ناصرخان قشقایی خواستگاری می نماید امّا به او جواب منفی می دهند. شاه هم عصبانی می شود و می گوید چطور جرأت می کنید به پادشاه جواب منفی بدهید، قشقایی ها هم با جسارت می گویند اگر پادشاهی به تاج است که از فردا همه ما تاج بر سر می گذاریم. بنابراین کلاهی شبیه تاج طراحی می نمایند و همه روی سر می گذارند. اگر کلاه را با تاج های پادشاهی که در موزه جواهرات هستند مقایسه کنید، متوجه می شوید که چقدر شبیه تاج است. عده ای هم می گویند این طراحی از تاج جمشید در اساطیر ایران الگو گرفته است.

پیچ و کلاو کردها

می دانیم که در بخش های مختلف ایران از اقوام کرد ساکن هستند و فقط به بخش غربی محدود نمی شوند. لباس های کردها در هر بخش با دیگر بخش ها اندکی تفاوت دارد. البته شاید تصویر لباس کردی با دستار در ذهنتان باشد امّا برخی کلاه هم روی سر می گذارند که معمولا همراه با دستار است. معمولا نوع بستن دستارها و سربندهاست که تفاوت را تعیین می نماید.

کردهای کردستان کلاو به سر می گذارند و دستار (پیچ) را دور آن می پیچند و کردهای کرمانشاه کِلاو می پوشند و سَروَن (سربندهایی ابریشمی) را به دورش می پیچند که اغلب سیاه و سفیدند.

گفته می شود کردهای آذربایجان، گاه کلاه موهر بافته محلی بر سرشان می گذارند یا شددا که نوعی سربند است با لبه های حاشیه دار و دور عرقچین بسته می شود.

درباره کردهای خراسان هم می گویند باشلق به سر می گذارند که کلاهی سیاه و منگوله دار است. شالی هم به دور این کلاه می پیچند. علاوه بر باشلق، کلاه نمدی یا خزی هم استفاده می نمایند.

سخن آخر

انتظار نداشته باشید در دوران مدرنی که زندگی می کنیم، پا به هر منطقه ای بگذارید با تمام این لباس های اصیل محلی روبه رو شوید. متاسفانه امروزه فقط در برخی مناطق و بین عده ای مردم تمام ظرایف لباس های محلی با قاعده و قوانینش رعایت می شود. جوانان شاید دیگر چندان تمایلی به وفادار ماندن به لباس های محلی شان نداشته باشند.

یکی از اتّفاقات مهمی که در کمرنگ شدن پوشاک محلی به خصوص کلاه ها تاثیرگذار بود، قانون متحدالشکل شدن لباس مردم ایران بود که جهت اصلی آن به سمت عشایر و مردم روستاها نشانه رفته بود تا لباس های سنتی شان به پوشاک اروپایی تبدیل شود و کلاه های متنوعشان به کلاه پهلوی. این قانون تاثیر مهمی در از بین رفتن برخی لباس های محلی یا ایجاد تغییراتی بین آنها داشت. این جریان حدود سال های 1307 و 1308 در مجلس تصویب و به اجرا درآمد.