کاروانسرای جمال آباد میانه دارای معروفیت و آوازه جهانی بوده است - مجله خزرکوه

کاروانسرای دنیای جمال آباد در روستایی به همین نام در بخش کاغذکنان شهرستان میانه از جمله آثار فاخر و ارزشمند دوره ایلخانی به شمار می رود که در مسیر جاده قدیم میانه زنجان قرار گرفته است و جزو کاروانسراهای برون شهری از نوع چهار ایوانی است که به صورت یک طبقه ساخته شده است.

این اثر تاریخی در دوره شاه عباس دوم صفوی بازسازی و بازسازی شده است و تاریخ بنای این اثر به خاطر بازسازی و بازسازی به قرن یازده هجری نسبت داده می گردد، اما قبل از آن به صورت چاپارخانه در قرن هشتم هجری قمری از کاربرد زیادی برخوردار بوده است که نوشته های توریستان مشهور آن دوران این ادعا را تائید می نماید.

موریس دوکوتزبوئه، شوالیه ژان شاردن، جوانی فرانچسکو جملی کارری و ژان باتیست تاورنیه از جمله توریستان بنام و مشهور اروپایی هستندکه هر کدام در سفرنامه های خود از کاروانسرای جمال آباد نام برده و از آن به عنوان یکی از برترین مکانهای استراحت مسافران و توریستان یاد نموده اند.

یکی از مهمترین اسناد تاریخی مربوط به کاروانسرای جمال آباد مربوط به نوشته های شاردن فرانسوی است که در آن به صراحت از این مکان نام برده و نوشته است: تاریخ بنای این کاروانسرا حدود سال 733 قمری و به دست غیاث الدین محمد (وزیر سلطان ابوسعید مغول) بوده و بنا دارای آب انبار و مناره از دوره ایلخانی است.

وی درباره موقعیت کاروانسرای جمال آباد می نویسد: این بنای تاریخی در کنار روستای جمال آباد میانه واقع در 35 کیلومتری جنوب شرقی شهر میانه قرار گرفته است؛ روستای جمال آباد زمانی در تلاقی جاده ترانزیت قدیم و جاده ابریشم دارای اهمیت و بسیار پررونق بوده و به عنوان مهمترین کاروانسرای بین زنجان و تبریز است.

شاردن به سال 1643 میلادی در خانواده ای ثروتمند و تاجر سنگهای قدیمی در پاریس به دنیا آمد. او در سال 1665 میلادی از طریق استانبول به تبریز آمد و سپس از طریق قزوین به قم و کاشان رفت و پس از اقامت 18 ماهه در اصفهان، به سوی بندر عباس رفت تا از آن طریق ایران را ترک کند.

او که در دوران توریستی خود سه بار به ایران سفر نموده بود، در سال 1671 برای بار سوم از ایران بازدید کرد که این سفر چهار سال به درازا کشید.

سفرنامه شاردن مفصل ترین و برترین سیاحت نامه ای است که در تاریخ اروپای قرن هفدهم موجود است و هر آنچه در سفرنامه او نوشته شده، از طریق بیشتر سفرنامه های بعدی تایید شده و علمای عصر کنونی نیز هنوز از این کتاب به منزله منبعی برای تحقیقات خود استفاده می نمایند.

این توریست فرنگی در جلد سوم کتاب 10 جلدی سفرهای سر ژان شاردن مفصل درباره ایران و مسافرت خود به تبریز و بازدید از کاروانسرای جمال آباد اشاره نموده است و درباره اوضاع کشور ایران و شرحی در مورد شرق دور و معرفی شهرهای ایران اطلاعات مفیدی داده است.

موریس دوکوتزبوئه توریست آلمانی که همراه با سفیر کبیر روسیه در دوره قاجار به ایران آمده بود، در کتاب مسافرت به ایران دوران فتحعلی شاه قاجار به بازدید خود از کاروانسرای جمال آباد اشاره نموده و از آن به عنوان یکی از برترین بناهای تاریخی آذربایجان و ایران یاد نموده است.

او که در سال 1234 قمری از تبریز به سمت میانه روانه شده و از این شهر بازدید نموده است، به گفته خودش شب را در کاروانسرای جمال آباد اقامت می نماید و در این خصوص می نویسد: بالاخره در کاروانسرای جمال آباد ماندیم که 520 سال از تاریخ بنای آن میگذرد و در اوج استحکام به جای مانده است.

دوکوتزبوئه بیشتر درخصوص رفتار و آداب و رسوم ایرانیان تحقیق نموده و در سفرنامه اش چنین نگاشته است: ایرانیان تنها در یک زمینه به تجمل گرایش داشته، زندگیشان در گستره های دیگر اساسا تجملاتی نیست.

او می نویسد: از چیزهائی که عبث در انتظار آن بودم مشاهده زندگی با تجمل مشرق زمینی بود، قسمت خارجی خانه زینتی زائد بر تزیینات ظاهری چادر نداشت، در قسمت داخلی هم جز چند تخته قالی که عبارت از تمام اثاث البیت بود چیز دیگری مشاهده نمیشد.

دوکوتزبوئه ادامه می دهد: بزرگان آسیا تمام علایم بزرگی را به لباس خود انحصار داده اند. چه لباس های کشمیری پوشند و شمشیر و خنجری به خود آویزند که زینت آن نسل به نسل ارث می رسد، برای سواری هم اسب خوبی دارند که یراق و دهانه آن طلاست.

این توریست مشهور نوع بنای کاروانسرای جمال آباد را نیز در سیاق خانه های ایرانی بزرگ و مجلل میداند.

جیوانی فرانچسکو جملی کارری دیگر توریست فرنگی از کشور ایتالیا است که در نوشته های خود از وجود برج های هفت گانه و زیبای کاروانسرای جمال آباد خبر داده و نوشته است: این کاروانسرا در زمینی به مساحت 50 در 60 مترمربع بنا شده است.

وی در سال 1651 میلادی در ایتالیا به دنیا آمد و در 1725 در سن 74 سالگی در ناپل درگذشت.

کارری به سراسر دنیا سفر نموده بود و در سفر به ایران که از طریق مصر، ترکیه و ارمنستان انجام شد، به مدت بیش از پنج سال طول کشید و کتابی با عنوان سفر در سراسر دنیا در 6 جلد به چاپ رساند که جلد دوم آن اختصاص به ایران دارد.

او در جلد دوم کتابش با عنوان مشاهدات جالب در ایران در سال 1694م به بازدیدهای خود از مجل های مختلف ایران و اذربایجان و تبریز اشاره نموده و از کاروانسرای جمال آباد نیز نام برده و آن را بنایی بزرگ و قابل توجه و محل استراحت مناسب برای توریستان دانسته است.

چاپ اول این کتاب در سال 1348 از طریق اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی منتشر شده است.

توریست و بازرگان دیگر اروپایی که در سفرنامه خود از کاروانسرای جمال آباد نام برده است، ژان باتیست تاورنیه مشهور فرانسوی است که در عصر صفوی بارها به ایران و مشرق زمین سفر کرد که سفرنامه او در شرح وقایع دورهٔ صفویه و وقایع دربار صفوی بسیار زیبا و نادر می باشد.

سفرهای او بین سالهای 1632 تا 1668 میلادی صورت گرفت و سفر اولش در زمان سلطنت شاه صفی نوه شاه عباس بزرگ و سفرهای دیگرش در زمان شاه عباس دوم و سلیمان شاه بود.

تاورنیه در جریان سفر دوم خود به سال 1638 میلادی از طریق آناتولی و شهر ازمیر به مرز ایران و سپس به تبریز و در نهایت به اصفهان رسید، اما در سفر پنجم به سال 1657 میلادی و از طریق مارسی و سپس لیورنو در ایتالیا به ازمیر و تبریز سفر کرد.

این توریست در آخرین سفر خود در سال 1663 از پاریس، ازمیر و ایروان بار دیگر به تبریز آمد و از طریق میانه از نزدیک کاروانسرای جمال آباد را مشاهده و نسبت به بنای قدیمی ان اظهار نظر نموده است.

کاروانسرای جمال آباد با مساحت 2 هزار و 852 مترمربع عرصه و 2 هزار 525 مترمربع اعیانی در نوع خود بزرگترین کاروانسرای تاریخی موجود در شمال غرب کشور است که در هفتم مهر سال 1381 به شماره 6152 در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

این اثر دنیای به صورت حیاط مرکزی است و چهار ایوان در اطراف آن قرار گرفته است که سر در بنا به صورت دو طبقه است و چهار برج مدور در چهار ضلع آن واقع شده اند.

رئیس مجمع نمایندگان آذربایجان شرقی کاروانسرای دنیای جمال آباد را جلوه ای از نقش بشردوستانه مردمان منطقه در موضوع خدمات رسانی به مسافران و توریستانان آن دوران دانست و گفت: تاریخ آذربایجان مملو از چنین بناها، یادبودها و آثار و ابنیه های گوناگون است که در خدمت جامعه دنیای است.

مهدی اسماعیلی با بیان اینکه آثار باستانی یک کشور نشانگر تمدن، هویت ملی، فرهنگ غنی و توسعه یافتگی در ادوار گذشته است، ثبت دنیای کاروانسرای جمال آباد را اتفاقی خاص برای آذربایجان و ایران برشمرد که برای اعصار آینده ماندگار خواهد شد.

وی پیرامون اینکه کاروانسرای جمال آباد میانه دارای معروفیت و آوازه دنیای بوده است، ادامه داد: ثبت دنیای کاروانسرای جمال آباد حکایت از نقش بشردوستانه مردمان این منطقه است که با ساخت این اثر ملی روحیات و اخلاقیات خود را نشان داده اند و ثبت دنیای این اثر تاریخی فرصت مغتنمی ایجاد نموده تا فرهنگ و تمدن این خطه را به دنیایان ارائه نموده و با جذب جهانگرد زمینه توسعه زیرساختها و جایگاه مالی مردم فراهم گردد.

اسماعیلی پیرامون اینکه کاروانسرای جمال آباد میانه دارای معروفیت و آوازه دنیای بوده است، اظهار کرد: با ثبت دنیای این بنای تاریخی، حفظ و مراقبت از این اثر بیش از پیش بر مردم و مسئولین الزام آور خواهد بود.

به گفته وی، با فراهم سازی زیرساختهای لازم باید علاوه بر حراست از این اثر ارزشمند دنیای، شرایط لازم برای بازدید و معرفی بیشتر آن در عرصه جهانگردی داخلی و خارجی فراهم گردد.

دیگر نماینده مردم میانه در مجلس شورای اسلامی نیز ثبت دنیای آثار تاریخی در لیست یونسکو را عاملی مؤثر در توسعه و بهبود زیرساختهای جهانگردی منطقه و ایران دانست و با ابراز خرسندی از ثبت دنیای کاروانسرای جمال آباد گفت: این موضوع نشان دهنده تاریخ و تمدن و پیشینه فرهنگی آذربایجان و میانه است.

مرتضی حسینی ثبت دنیای کاروانسرای شاه عباسی جمال آباد را بسیار با اهمیت خواند و اضافه نمود: ثبت یک اثر به عنوان میراث دنیای، علاوه بر محافظت و نگهداری از آن اثر و معرفی ارزشهای آن به دنیایان، موجب نوعی تبلیغات برای منطقه و شهرستان می گردد که این یکی از چالشهای مهم حوزه جهانگردی است.

وی پیرامون اینکه کاروانسرای جمال آباد میانه دارای معروفیت و آوازه دنیای بوده است، ادامه داد: ثبت یک اثر در لیست میراث دنیای سبب می گردد معرفی ارزشهای آن به دنیایان به عنوان هدف تاریخی و ارزشمند تسریع شده و نوعی تبلیغات برای آن اثر و مکان و منطقه محسوب گردد. باید توجه داشت وقتی یک اثر تاریخی به عنوان میراث دنیای ثبت می گردد، حفاظت از آن در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوطه، به عهده تمام کشورهای عضو نیز قرار می گیرد.

حسینی با بیان اینکه ثبت دنیای کاروانسرای جمال آباد سبب اطلاع رسانی مناسب به جامعه دنیای و در نتیجه موجب افزایش فعالیت جهانگردی، جذب منابع مالی و رونق اقتصاد محلی و عامه مردم می گردد، گفت: بعد از ثبت دنیای هر اثر اگر فعالیتهای جهانگردی به خوبی برنامه ریزی و سازمان دهی گردد، می تواند منابع مالی مهمی را برای شهرستان میانه و نیز برای اقتصاد محلی به ارمغان آورد.

وی یادآور شد: با سرریز شدن جهانگردان برای بازدید از یک اثر ثبت میراث دنیای، زیرساختهای مقصد در ابعاد اقامتی، پذیرایی، ارتباطی و جاده ای و حمل و نقل زمینی یا هوایی بهبود یافته و کسب و کارهای کوچک و بزرگ محلی مرتبط با خدمات جهانگردی به این واسطه شکل می گیرد.

حسینی افزایش اشتغال را یکی از برکات مهم ثبت دنیای کاروانسرای جمال آباد دانست.

نماینده مجلس از وزیر میراث فرهنگی به دلیل ملاقات نزدیک از کاروانسرای جمال آباد در سفر دوم هیات دولت به آذربایجان شرقی، دستور ویژه پیگیری ثبت دنیای و تلاشهای مدیر کل میراث فرهنگی و جهانگردی آذربایجان شرقی قدردانی کرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، جهانگردی و صنایع دستی آذربایجان شرقی نیز در مورد مراحل بازسازی و آماده سازی کاروانسرای جمال آباد میانه برای ثبت دنیای اظهار کرد: بازسازی اساسی کاروانسرا از سال 1385 آغاز شده بود.

احمد حمزه زاده گفت: به دلیل بی توجهی به این بنای تاریخی قسمتهای جنوب شرقی و جنوب غربی کاروانسرا از بین رفته و بخشهای نسبتا سالم کاروانسرا نیز تحت تصرف اهالی روستا به عنوان انبار علوفه و محل نگهداری احشام قرار گرفته بود.

وی اضافه نمود: در مرحله اول بازسازی و احیا، کاروانسرا برطرف تصرف و تنظیف بخش های اشغال شده انجام شد در ادامه خاکبرداری و آواربرداری از داخل فضاها و انتقال آنها به خارج از بنا و محوطه و پی بندی و استحکام بخشی پی ها و پایه های دیوارهای ساختمان انجام شد.

حمزه زاده شرح داد: بخشهای از بین رفته برج های شرقی و غربی و دیوارهای پیرامونی اثر بازسازی عین به عین شده و بازسازی و بازسازی دیوارها، پایه ها، طاق ها، ایوان ها و طاق چشمه ها انجام شد.

وی یادآور شد: در مرحله بعد سبک سازی پشت بام و اجرای شیب بندی مطابق شیب بندی اصلی و موجود به همراه عایق کاری پشت بام و پیرامون دیوارهای پشت بام اجرا شد.

وی ادامه داد: بازسازی شترخان ها و صفحه های پیرامونی داخلی بنا و حیاط و سردر ورودی و بازسازی اجاق ها و شومینه ها در فضاهای مربوطه نیز اتمام یافت.

مدیر کل میراث فرهنگی، جهانگردی و صنایع دستی آذربایجان شرقی بعلاوه تشریح کرد: آغاز اقدامات اولیه پرونده ثبت دنیای کاروانسراها از سال 1400 بوده که پس از تهیه و تکمیل مستندات در سال 1401 به وزارتخانه ارسال شد.

حمزه زاده اضافه نمود: در پاییز سال 1401 هیئت ارزیابی یونسکو از کاروانسراهای استان بازدید کرد که در اواخر همان سال از طرف یونسکو اعلام وصول شد.

وی اعلام نمود: در ادامه روند ثبت دنیای در شهریور 1402 در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث دنیای یونسکو رسید و به عنوان بیست و هفتمین اثر ارزشمند ایران به ثبت رسید.

وی یادآور شد: این اثر ارزشمند پیش از این در تاریخ هفتم مهر سال 1381 با شماره ثبت 6152 در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسیده بود.

وی اظهار کرد: این اثر تاریخی مربوط به دوره صفویه و منصوب به شاه عباس ثانی (دوم) است، این کاروانسرا نام خود را از روستایی که در نزدیکی آن قرار گرفته است، گرفته است.

وی اضافه نمود: بنای یاد شده دارای مساحت 2 هزار و 830 متر مربع عرصه و 2 هزار و 220 متر مربع اعیان بوده و در نوع خود بزرگترین کاروانسرای تاریخی موجود در شمال غرب کشور است.