کپوبافی، میراث دستان هنرمند دزفولی ها برای جهانیان - مجله خزرکوه

کپوبافی صنایع دستی کجاست؟

کپوبافی دزفول یا حصیربافی، از پرکاربردترین نمونه های صنایع دستی خوزستان به شمار می رود؛ هنری با قدمت 500 سال که برای خلق محصولات آن، برگ های جوان درخت نخل از طریق کپوباف به دور گیاهی خودرو (مانند نی) پیچیده می شود.

از پرکاربردترین محصولات کپوبافی می توان ظرف میوه، زیر قوری، گلدان، سینی، ظرف نان، قندان، جعبه جواهرات، جعبه لوازم خیاطی، جعبه دستمال کاغذی، سبد لباس، کلاه آفتابی و دیگر محصولات کاربری و تزیینی را نام برد. محصولات کپوبافی در دو نوع کلی ساده و منقوش فراوری می شوند.

در سفر به خوزستان و شهر دزفول، پس از بازدید از جاهای دیدنی دزفول، حتما به بازارهای محلی شهر سر بزنید و صنایع دستی بی نظیر شهر، مانند گلیم بافی، قالی های محلی، گیوه بافی، نساجی سنتی و کپوبافی را بخرید تا علاوه بر یاری به اقتصاد بومی منطقه و زنان و بچه ها شهر، بخشی از فرهنگ و هنر خطه جنوب ایران را با خود به یادگار به خانه ببرید.

هرآنچه باید درباره کپوبافی بدانید:

• کپوبافی چیست؟
• تاریخچه کپوبافی
• انواع کپوبافی
• ابزار فراوری کپوبافی
• فرایند فراوری کپو
• محصولات کپوبافی
• ثبت جهانی کپوبافی

کپوبافی چیست؟

کپوبافی یکی از شاخه های صنایع دستی حصیری ایران و رشته بومی شهرستان دزفول در استان خوزستان و بعلاوه روستاهای اطراف آن مانند شهیون است؛ البته کپوبافی به صورت محدود در میناب هرمزگان نیز به چشم می خورد.

واژه کپو در گویش لری به معنای سر یا کله است؛ گردی محصولات فراوریی کپو و شباهت آن ها به سر را علت نام گذاری این محصولات حصیری می دانند. محصولات کپو از پیش و گیاهی به نام کرتک (Kertak) بافته می شوند. کیفیت کپو بستگی به بافت آن دارد و هرچه بافت آن ریزتر، ظریف تر و یکدست تر باشد، کیفیت آن بالاتر است. پیش به برگ های جوان نخل معمولی یا نخل تزیینی گفته می شود.

کرتک، نام نوعی گیاه خودرو با ساقه ای بلند و نی مانند است که در بعضی منطقه ها حاصل خیز، باتلاقی و گرمسیر، مانند در حاشیه رودخانه ها و نهرهای آب با تراکم بالا می روید. ساقه های این گیاه شبیه به ساقه های گندم و مانند نی بندبند است. کرتک خوراک هیچ حیوان یا حشره­ ای نیست و آفت نیز نمی زند؛ معینه ای که دوام محصولات کپوبافی دزفول را بالا می برد. کرتک، مغز محصولات کپوبافی است؛ بنابراین بهتر است این محصولات در محیطی بدون رطوبت و خشک نگهداری شوند. مغز کپو نباید خیس شود؛ پس در صورت شست و شوی محصولات کپو، باید سریعا آن را خشک کرد تا آسیبی به آن وارد نشود.

تاریخچه کپوبافی

ساخت محصولات حصیری با استفاده از شاخ و برگ گیاهان و درختان از قدیمی ترین حیطه های صنایع دستی به شمار می رود. با تحقیق بر نمونه های کشف شده این محصولات از بین النهرین و آفریقا معین شده است که محصولات حصیری منشا نساجی و کوزه گیزی نیز بوده اند. ساخت محصولات حصیری با شیوه ها و مواد اولیه گوناگون از گذشته در ایران نیز رایج بوده است؛ البته در منطقه های که به مواد اولیه دسترسی داشتند.

هنر کپوبافی به طور مستقیم با وجود درخت های نخل در خوزستان و اهمیت حضور آن ها ارتباط دارد. قدمت کشت خرما در ایران و در نزدیکی شوش قدیم، به حدود 5,000 سال قبل و زمان تمدن ایلامیان بازمی شود؛ البته کشت نخل خرما از زمان هخامنشیان بیشتر در ایران رایج و به تدریج به یکی از عوامل مهم در حفظ امکان زندگی در منطقه ها گرم خوزستان، تبدیل شد.

از نخل خرما محصولات بسیاری نظیر سرکه، شربت، کمپوت خرما، شیره خرما و انواع فرآورده های خرمایی به دست می آید؛ مردم خطه جنوب علاوه بر این محصولات، از برگ های خرما برای خلق صنایع دستی استفاده می نمایند. طبق بعضی منابع قدمت هنر کپوبافی در دزفول به حدود 500 سال قبل بازمی شود.

انواع کپوبافی

کپوی ساده: کپوی ساده نوعی کپوی بدون نقش است که در ساختار آن تنها از کرتک و پیش استفاده می شود.

کپوی منقوش: کپوی منقوش، نوعی دیگر از کپو است که نقش دارد و در ساختار آن علاوه بر کرتک و پیش، از نخ های رنگی به منظور تزیین استفاده می شود. کپوباف برای بافت کپوی منقوش با نخ، سطح محصول کپو را برای آراسته شدن به نقوش دلخواه، مقدار گیری و به طور ذهنی تقسیم بندی می نماید؛ سپس در زمان بافت، در نقاط مورد نظر، نخ های رنگین را به جای نوارهای پیش به کار می گیرد و با پیشروی در رج های بعدی کپو، نقوش هندسی را ایجاد می نماید.

کپوی تمام نخ: کپوی تمام نخ، محصولی از کپوی منقوش به شمار می آید که در ساختار آن، تنها از کرتک و نخ های رنگی استفاده می نمایند. اصول بافت این نوع کپو با کپوی ساده یکسان است؛ تنها تفاوت استفاده از نخ پشمی به جای پیش است. نخ پشمی به نخ تهیه شده از الیاف پشم گفته می شود که به صورت دستی یا ماشینی، متناسب با احتیاج، چندلا شده و مورد مصرف قرار می گیرد. در کپوی تمام نخن، تمام سطح محصول با نخ های رنگی پوشانده می شود.

کپوی بی نقش: کپوی بی نقش، محصولی از کپو است که نقش ندارد و در ساختار آن تنها از کرتک و پیش استفاده می شود؛ کپوی بی نقش شباهت بسیاری به کپوی ساده دارد.

کپوی آجری: کپوی آجری، نوعی کپو است که به صورت منقوش یا بدون نقش ساخته می شود و شکل ظاهری بافت آن به بافت آجرکاری شباهت دارد.

ابزار فراوری کپوبافی

• سوزن کپوبافی: برای عبور دادن پیش و نخ به دور کرتک ها و متصل کردن رج های تشکیل دهنده محصول کپو، باید از سوزنی با مقدار مناسب استفاده شود؛ به این ترتیب کار کردن با این ابزار راحت تر می شود. هرچه ضخامت رج های محصول کپو بیشتر باشد، سوزن بزرگ تری احتیاج است. سوزن کپوبافی باید علاوه بر ارتجاع پذیری، خمیده و ناصاف نباشد و سطح آن به طور کامل صیقلی و بدون زنگ زدگی باشد.
• قیچی: برای بریدن اضافه های پیش، کرتک و نخ در فرایند فراوری به قیچی احتیاج است؛ البته بادی بدانید که در طول بافت یک محصول، به ندرت از قیچی استفاده می شود؛ بنابراین، این ابزار با هر ساختاری می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
• چاقو: برای بریدن اضافه های پیش، کرتک و نخ در فرایند فراوری از چاقو نیز استفاده می شود.
• داس: داس، ابزاری برای چیدن کرتک در منطقه ها رویش آن، نظیر حاشیه رودخانه ها و نهرهای آب است.

فرایند فراوری کپو

آماده سازی مواد اولیه

آماده سازی پیش: پیش از برگ های تازه نخل خرما درست می شود. معمولا برای تهیه پیش از برگ هایی استفاده می نمایند که هنوز تحت تاثیر نور خورشید قرار نگرفته و رنگ خودشان را حفظ نموده اند؛ به علاوه روشن هستند و عرض آن ها کم است. شاخه درخت خرما در ابتدا مانند بادبازن هایی هستند که جمع می شوند. برگ های درخت خرما را پس از جداسازی در ابتدا خشک و سپس آن ها را بر اساس رنگ جداسازی می نمایند. پیش ها به رنگ زرد روشن، سفید مایل به زرد، سبز روشن و سفید مایل به سبز هستند. اغلب برای تهیه یک محصول، از پیش های با رنگ یکسان استفاده می شود؛ زیرا استفاده از پیش های با رنگ های مختلف، از زیبایی محصول نهایی می کاهد.

پس از جداسازی پیش های رنگی یکسان، آن ها را به صورت دسته ای در پوشش پلاستیکی می گذارند و روی آن های مقداری آب گرم یا نیمه گرم می پاشند. علت استفاده از آب با دمای بالا این است که سرعت نرم شدن پیش ها افزایش یابد. پیش ها سپس برای پنج تا هشت ساعت در فضای مرطوب داخل پوشش پلاستیکی باقی می مانند تا نرم شوند و به آسانی در حین کار (عبور از سوراخ سوزن و لابه لای کرتک ها) نشنمایند. پیش ها نباید به طور مستقیم در آب قرار گیرند؛ زیرا رنگ آن ها تغییر می نماید.

آماده سازی کرتک: کرتک ها احتیاجی به آماده سازی ندارند. برای تهیه کپو بهتر است از کرتک های محکم و با ضخامت میانه استفاده شود تا محصول نهایی مقاومت بیشتری در برابر عوامل فرسایشی داشته باشد.

بافت کپو

بافت کپوی تخت بیضی و چهارگوش

کپوباف، در ابتدا پیش ها را با استفاده از سوزن کپوبافی از جهت طولی به نوارهای باریک تر تبدیل می نماید؛ با این کار هر نوار پیش به دو یا سه نوار باریک تر تبدیل می شود. کپوباف، دسته کرتک را در دست چپ خود می گیرد؛ به طوری که سر آن ها هم ردیف باشد و زیر نوک انگشتان قرار گیرد. تعداد کرتک های داخل دسته، به ضخامت کرتک و مقدار محصول نهایی بستگی دارد. هرچه ضخامت کرتک ها بیشتر باشد، برای رسیدن به ضخامت مورد نظر، کرتک های کمتری در یک دسته قرار می گیرند. جالب است بدانید برای ساخت محصولات بزرگی چون طبق یا سبد لباس، دسته های کرتک شامل حدود 30 تا 40 عدد کرتک است.

کپوباف با دست راست، یکی از نوارهای پیش را روی ابتدای دسته کرتک ها می گذارد و انگشت شست دست چپ خود را روی آن قرار می دهد؛ سپس با دقت و به حالت دورانی، پیش را به دور دسته کرتک ها می پیچد؛ به این ترتیب، سر پیش زیر خودش پنهان می شود و امکان باز شدن آن از بین می رود. عمل پیچیدن پیش به دور ابتدای دسته کرتک، به مقدار سه تا پنج سانتی متر ادامه می یابد.

برای بافت رج دوم کپو، کپوباف دسته کرتک ها را به طور کامل خم می نماید و به موازات رج اول قرار می دهد. توجه داشته باشید که مقدار خم کردن کرتک ها در این مرحله کاملا به شکل کف محصول نهایی بستگی دارد. برای ایجاد کف بیضی شکل، نقطه خم شدن به طور کامل منحنی است؛ در حالی که برای ایجاد کف مربع یا مستطیل، گوشه هایی با زاویه 90 درجه ایجاد می شود.

کپوباف پس از خم کردن کرتک ها و قرار دادن آن ها در کنار رج اول، دنباله پیش را از سوراخ سوزن کپوبافی عبور می دهد؛ سپس سوزن را به درون رج اول می برد و محکم به سمت بیرون می کشد. در این مرحله، دو رج کپو به یکدیگر متصل می شوند. پس از اولین اتصال، کپوباف بار دیگر نوار پیش را به دور کرتک های رج دوم می پیچد، دوباره سوزن را در رج اول کپو فرو می نماید و از آن عبور می دهد. این کار آن قدر ادامه می یابد تا رج دوم کپو در چندین نقطه پی در پی به رج اول متصل شود.

پس از اتمام اتصالات رج های اول و دوم، کپوباف دسته کرتک را دوباره خم می نماید و در مسیر دور سوم قرار می دهد. رج سوم نیز مانند رج قبلی آن قدر ادامه می یابد تا شکل نهایی کپوی تخت (بیضی، مربع یا مستطیل) ایجاد شود.

بافت کپوی تخت مدور

کپوباف برای بافت هسته مرکزی سطح مدور، به جای کرتک از رشته های پیش استفاده می نماید. وی در ابتدا چند نوار پیش را روی هم قرار می دهد و با نوک سوزن کپوبافی، آن ها را به رشته های باریک تر تبدیل می نماید؛ به این ترتیب، پیش ها از نرمی و انعطاف کافی برخوردار می شوند. کپوباف در ادامه گره ای ساده به حالت شل در میانه دسته نوارهای پیش ایجاد می نماید، سوزن کپوبافی را از میان گره ایجاد شده عبور می دهد و نوار پیش را از سوراخ سوزن خارج می نماید.

کپوباف با یاری سوزن، چندبار نوار پیش را به طور کامل به دور گره ایجادشده می پیچد. در راستای پیچش، پیش های واقع در دو طرف گره با پیچیدن به یک دسته بدل می شوند؛ در این مرحله، سطح مدور کوچکی پدید می آید. کپوباف، پیش ها را در کنار سطح مدور مرکزی خم و به آن وصل می نماید. این پیچش به حالت حلزونی تکرار می شود تا در نهایت کف مدور مورد نظر ساخته شود. پس از رسیدن پیش های موجود در هسته مرکزی سطح مدور به انتهای خود، برای بافت سایر رج های کپو، از دسته کرتک استفاده می شود.

بافت کپوی حجمی

کپوباف در ابتدا کف کپو را به شکل مدور، بیضی، مربع یا مستطیل می بافد؛ سپس از روی لبه کف کپو، رج های تشکیل دهنده کپو را به تدریج از جایگاه عادی خود خارج می نمایند و به سمت دلخواه می برد تا حجم مورد نظر به دست آید.

کپوباف برای بافت درپوش کپوهای حجمی، در ابتدا کف آن را می بافد؛ پس از متناسب شدن سطح درپوش با مقدار دهانه کپو، رج دیگری در دو سانتی متری لبه کپو از داخل بافته می شود تا درپوش به خوبی روی کپو قرار گیرد و دچار جابه جایی نشود.

ساخت گلنگ (Golang)

گلنگ (منگوله)، آرایه ای است که با استفاده از دسته ای نخ کوتاه ایجاد می شود و با حالت تزیینی و کاربردی روی درپوش بعضی از محصولات کپو قرار می گیرد. برداشتن درپوش کپو، با استفاده از گلنگ آسان تر است.

برای ساخت گلنگ، کپوباف حدود 60 سانتی متر نخ پشمی را چندین بار به دور چهار انگشت به هم چسبیده دست می پیچد؛ سپس آن را از انگشتان دست جدا می نماید و وسط آن را از طریق امتداد نخ می بندد تا محکم شود. برای نصب گلنگ روی کپو، کپوباف قسمت میانی آن را در نقطه مورد نظر قرار می دهد و با یاری سوزن، به کپو می دوزد.

محصولات کپوبافی

کپو در مقدار ها و اشکال مختلف (خمره، دایره، بیضی و مسطح) و با کاربردهای مختلف فراوری می شود. ظرف میوه، زیرداغی، زیر کتری، زیر قوری، گلدان، طبق، سینی، ظرف نان، قندان، ظرف خمیرمایه نان، دم کن پلو، جای پیاز و سیب زمینی، جعبه جواهرات، جعبه لوازم خیاطی، جعبه دستمال کاغذی، سبد لباس، کلاه آفتابی، انواع سبدهای بزرگ و کوچک دردار و بدون در، سبد برنج، گهواره نوزاد و سبد حمل، دیوارکوب و سایر محصولات کاربری و تزیینی از رایج ترین محصولات کپو هستند.

محصولات این هنر-صنعت اغلب دارای طرح های ساده هندسی هستند. نقوش کپو با الهام از عناصر و فرهنگ محلی و به صورت هندسی اجرا می شوند که در میان پرکاربرترین آن ها می توان به نقش های لوزی، هشت و هفت، سه پر، ستاره پرچم، لاله، پروانه، چلیپا و بته جقه اشاره نمود. البته باید بدانید که کپوبافان دزفولی به این نقش ها اکتفا نمی نمایند و با خلاقیت خود، طرح های تازه و بدیع پدید می آورند. هنرمندان کپوباف معمولا از رنگ های تند و نیز در محصولات منقوش کپو استفاده می نمایند تا اثر آن ها گیرایی بیشتری داشته باشد.

ثبت جهانی کپوبافی

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خوزستان در بهار 1402 اعلام نموده است که کوشش انجمن ها، فعالان، هنرمندان، کارشناسان و مدیران در مورد جهانی شدن کپوبافی دزفول ادامه دارد و به زودی این کوشش ها نتیجه خواهد داد. طبق گفته وی، با کوشش های فراوان هنرمندان و مسئولان، دزفول در پاییز 1399 پیروز شد در فهرست پنج شهر ملی صنایع دستی قرار بگیرد.

با ثبت ملی کپوبافی خوزستان، قابلیت دیگری به شناسنامه دزفول اضافه و سبب شد 1,500 صنعتگر و هنرمند فعال در این رشته جایگاه و شان تازه ای برای کار خود در نظر بگیرند و با دلگرمی بیشتری این هنر-صنعت را ادامه دهند. نصب المان کپوبافی در یک بازه زمانی 6 ماهه در بلوار شهدا، نام گذاری بعضی از خیابان ها و میادین به نام کپو، اصلاح و راه اندازی کارگاه های متعدد کپوبافی و آموزش و اعطای تسهیلات، از جمله فعالیت های قابل اشاره در ادامه روند ثبت ملی دزفول و ایجاد شرایط تازه برای کسب نشان جهانی این هنر ارزنده تا به امروز بوده است.

شورای جهانی صنایع دستی در زمستان 1401 به دزفول سفر کردند و از نزدیک با فعالیت های کارگاه های فعال کپوبافی شهر، حضور فعال زنان و بچه ها، غرفه های فعال خانگی و شرایط فراوری و صادرات کپو را مورد آنالیز قرار دادند و با هنرمندان این حوزه گفت وگو کردند. نتیجه نهایی شورای جهانی به منظور ثبت دزفول به عنوان شهر جهانی کپوبافی به زودی اعلام خواهد شد.

در سفر به خوزستان و به ویژه شهر دزفول، خرید محصولات کپوبافی را از قلم نیاندازید؛ با خرید این محصولات علاوه بر به یادگار آوردن بخشی از فرهنگ و هنر خطی خوزستان به خانه، به اقتصاد بومی منطقه نیز یاری می کنید. اگر با هنر ظریف کپوبافی آشنا هستید، تجربیات و نظرات خود را با ما و دیگر کاربران خبرنگاران به اشتراک بگذارید.

پرسش های متداول

کپوبافی چیست؟

کپوبافی یکی از شاخه های صنایع دستی حصیری ایران و رشته بومی شهرستان دزفول استان خوزستان است.

کپوبافی ثبت جهانی شد؟

در بهار 1402 اعلام شد که پرونده کپوبافی در کوشش برای ثبت جهانی است و به زودی این کوشش ها نتیجه خواهد داد.

محصولات کپوبافی چیست؟

ظرف میوه، زیرداغی، زیر کتری، زیر قوری، گلدان، طبق، سینی، ظرف نان، قندان، ظرف خمیرمایه نان، دم کن پلو، جای پیاز و سیب زمینی، جعبه جواهرات، جعبه لوازم خیاطی، جعبه دستمال کاغذی، سبد لباس، کلاه آفتابی، انواع سبدهای بزرگ و کوچک دردار و بدون در و سایر محصولات کاربردی و تزیینی